Уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэл эрчимжиж, тус салбар дахь хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх болсноор бусад салбар сэргэж эхэллээ. Тухайлбал, худалдаа, үйлчилгээний салбар энэ оны турш хөдөлмөрийн зах зээлд эерэг өсөлт даллахаар байна. Энэ нь эдийн засгийн өсөлтийг тэтгэх төдийгүй ажилгүйдлийн түвшин цаашид буурахад сайн нөлөө үзүүлнэ гэж Монгол банкнаас гаргасан “Инфляцын төлөв байдлын тайлан”-д дурджээ. Ажиллах хүчний оролцоо нэмэгдэх хэрээр хөдөлмөрийн захын төлөв үргэлжлэн сайжрах таамгийг дээрх тайланд онцолсон байна. Улсын хэмжээнд хөдөлмөр эрхлэлтийн байгууллагад ажил хайж бүртгүүлсэн иргэд энэ оны гуравдугаар сарын эцэст 34.2 мянга болсон.

Үүний гурван хүн тутмын нэг нь ажилтай боловч өөр ажил хайж байгаа иргэд байна. Сүүлийн жилүүдэд хөдөлмөрийн захад ажлын байр дамжсан шилжилт хөдөлгөөн хамгийн их байв. Тэгвэл он гарсаар энэ үзэгдэл тогтворжих хандлагатай боллоо. Эдийн засаг саармаг байсан жилүүдэд хөдөө аж ахуйн салбар илүү олон хүнийг ажлын байраар хангаж байсан. Харин одоо уул уурхайн төслүүд хэрэгжиж эхэлснээр үүнийг дагасан барилга, дэд бүтэц, боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбарт ажлын байр бий болж эхэллээ. Уул уурхайн салбарын хувьд ханган нийлүүлэгч болон тус­ лан гүйцэтгэгч компаниуд ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлж байна. Мөн худалдаа болон аж үйлдвэрийн салбарт ажиллах иргэдийн тоо өсөж байгаа нь нийт ажил эрхлэлтийн өсөлтийг дэмжих хөшүүрэг гэдгийг “Инфляцын төлөв байдлын тайлан”-д тодотгожээ.

Аймаг, нийслэлийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байгууллагад энэ оны эхний улиралд ажилгүй 18.1 мянган иргэн шинээр бүртгүүлж, бүртгэлтэй байсан гурван мянган иргэн ажилд зуучлагджээ. Тэгвэл энэ улиралд үүнээс ч олон иргэн ажилтай, орлоготой болох боломж харагдаж байна. Учир нь, оны хоёрдугаар улиралд, эдийн засгийн тэргүүлэх салбарууд эрчимжиж, үүнийг дагасан ажлын байрны олдоц нэмэгддэг зүй тогтолтой. Азийн хөгжлийн банк болон дэлхийн банкны таамгаар манай улсын эдийн засаг энэ онд 3.8-5.3 хувиар өсөх төлөвтэй. Энэ нь ажил эрхлэлт сайжрах тулах цэг болж байна.

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны гаргасан судалгаагаар, энэ онд хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт 74.6 мянга болж, ажиллах хүчний эрэлт 2017 оныхоос 5.5 хувиар өсөх хандлагатай байна. Ажиллах хүчний нийт эрэлтийн 71.5 хувь нь байнгын ажлын байр байх аж. Ажлын байрны төрлөөр авч үзвэл, 65.3 хувь нь шинэ, үлдсэн нь сул ажлын байр байна. Эдийн засаг сэргэх хэрээр 2018 онд барилгын салбар, бөөний болон жижиглэн худалдааны салбарын ажиллах хүчний эрэлт нэмэгдэж байна. Тухайлбал, барилгын салбарт 18.6 мянган ажиллах хүчний эрэлт бий болох төлөвтэй. Эдгээр салбар нь хөдөлмөрийн зах зээлд эерэг нөлөө үзүүлэхээр байгааг салбарын яам онцоллоо.

Өнгөрсөн онд 10.9 мянган ажиллах хүчний хомсдол бий болжээ

Харин санхүү болон даатгал, үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт ажиллах хүчний эрэлт хамгийн бага байх төлөв харагдаж байна. Өнгөрсөн онд хөдөлмөрийн зах зээлд зохих мэргэжилтэй ажилтан олдоогүйгээс 10.9 мянган ажиллах хүчний хомсдол аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын хэмжээнд бий болжээ. Үүнд автомашин, мотоциклийн зас­вар үйлчилгээ, боловсруулах үйлдвэрлэл, барилгын салбар хамгийн их өртсөн байна. Эрэлттэй байгаа мэргэжилд барилга, үйлдвэрлэл аж ахуйн туслах ажилтан, цэвэрлэгч, угаагч үйлчлэгч зэрэг мэргэжил шаардахгүй энгийн ажил мэргэжил голлож байна.

Бүтээн байгуулалтын улирал дөхөж буй энэ үед засалчин, шаварчин, цахилгаанчин, тогооч, оёдолчин ажлын байрны эрэлтийг өнгөлөх аж. Дээд боловсролоор бэлтгэдэг ажил мэргэжлээс нягтлан бодогч, барилгын инженер, хийн хоолойн инженер дээрх жагсаалтад багтжээ. Үндэсний статистикийн хорооны мэдээлснээр, бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийн 7.5 мянга нь нийслэлд оршин сууж байна. Бүсүүдээс баруун таван аймагт ажилгүйдэл хамгийн өндөр байгаа бол төвийн бүс удаалах аж. Тухайлбал, баруун бүсэд нүүрсний болон алтны хоёр төсөл хэрэгжиж байна. Эдгээр төсөл үргэлжилж буй ховд болон Завхан аймгийг эс тооцвол бусад аймагт ажлын байр олноор бий болгох хэмжээний уурхай алга. харин монголчуудын уламжлалт салбар нүүдлийн мал аж ахуй томоохон ажил олгогч хэвээр байна.

Байгалийн баялгийн засаглалын индексээр Монгол Улс 2017 оны байдлаар 81 орноос 65 дугаарт жагсаж байна. Уг индексийг Байгалийн баялгийн засаглалын хүрээлэнгээс гурван жил тутамд шинэчлэн танилцуулдаг. Тус байгууллагын Монгол Улс дахь зохицуулагч Н.Дорждарьтай баялгийн засаглалын талаар ярилцлаа.

Монгол улс өнгөрсөн онд байгалийн баялгийн засаглалын индекст 100-гаас 64 оноо авсан байна. Энэ индекст ямар үзүүлэлтүүд багтдаг юм бэ?

-Байгалийн баялгийн засаглал нь газар доорх баялгаа олж илрүүлэхээс эхлээд маш олон шат дараалал, ойлголтыг хамардаг. Эрдэс баялгаа олж илрүүлсэн бол түүнийг ямар нөхцөлөөр хэрхэн ашиглах, үүнээс олсон орлогоо улс орон хэрхэн удирдах тухай багц асуудал багтдаг. Манай байгууллага 81 оронд судалгаа хийхдээ газрын тос, уул уурхайн салбаруудыг хамарсан үнэлгээ өгсөн. Монгол улсын хувьд өнгөрсөн жилүүдэд тодорхой хэмжээний ахиц, дэвшил гарлаа. Татвар, уул уурхайн зөвшөөрөлтэй холбоотой хууль, тогтоомжууд нэлээн сайжирсан. Гэхдээ хэрэгжилт нь хангалтгүй байна гэсэн үндсэн дүгнэлтэд хүргэсэн.

Хөрөнгө оруулагчид газрын зөвшөөрлийг хамгийн их сонирхдог. Үүнтэй холбоотой манай улсын хууль, дүрмүүдийг хэрхэн үнэлсэн бэ?

-Уул уурхайн хайгуулын болон олборлолтын лицензийг 61 оноогоор дүгнэсэн. Энэ оноос уул уурхайн тусгай зөвшөөрөл олгодог системд том өөрчлөлт гарлаа. Удахгүй шинэ системээр зөвшөөрөл олгож эхлэх учраас бид анхааралтай ажиглаж байна. Энэ систем зөв үү, буруу юу гэхээс илүү талууд хоорондоо зөвшилцөж чадаж байна уу, мэдээлэл нь олон нийтэд ил тод байна уу гэдэгт түлхүү анхаарч байгаа. Ер нь зөвшөөрөл олгохдоо хамгийн сайн ком­ паниудад өгч, зөв хуваарилж чадаж байна уу. Бодлого шийдвэр гаргахдаа талууд зөвшилцөж байгаа эсэх, бодлого гарлаа ч түүнийг зохистой хэрэгжүүлэх дүрэм, журам байгаа эсэхийг онцолж харах хэрэгтэй. Мөн маргаан үүссэн тохиолдолд хэр­ хэн шийдвэрлэж байгаа зэргээр засаглалыг нь хэмжиж, дүгнэдэг.

Компаниудын жинхэнэ эздийг бүртгэх тогтолцооруу чиглэж эхэлсэн

-Уул уурхайн салбар дахь төрийн өмчит компаниудын засаглал ямар хэмжээнд байна вэ?

-Зөвхөн уул уурхай ч гэлт­гүй олон салбарт төрийн өмчит компаниуд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. “Эрдэнэс Монгол” компани өнгөрсөн онд анх удаа ил тодоор тайлангаа гаргасан. Охин компаниудаа оролцуулсан нэгдсэн тайлан гаргасан нь ахиц дэвшил. Гэхдээ “Эрдэнэс Монгол” хувьцаагаа гаднын хөрөнгийн бирж дээр зардаг компаниудын нэгэн адил мэдээллээ олон нийтэд тогтмол хүргэж байх ёстой. Нэг удаа тайлан тавих нь хангалтгүй. Төрийн өмчит компаниудын үйл ажиллагаа сайн, муу байх нь засаглалтай нягт хол­боотой гэдгийг судлаачид тогтоосон. Ялангуяа, төрийн өмчит компаниудад улс төрийн нөлөөллийг яаж хязгаарлаж байгаа нь чухал. Бразилын газрын тосны Petrobras компанийг төрийн өмчит компанийн сайн жишээгээр олон жил нэрлэж ирсэн. Гэтэл хөшигний цаана олон тэрбум ам.долларын авли­гын сүлжээ үүссэн байсан нь илэрсэн. Тиймээс ил, тод байдал хамгийн чухал нь.

-Төрийн өмчийн компаниуд засаглалаа сайжруулъя гэвэл ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай вэ?

-Компаниуд өдөр тутмын үйл ажиллагааны тайлангаа ил, тод болгох хэрэгтэй. Уул уурхайн салбарт ханган нийлүүлэлттэй холбоотой мэдээллийг ил тод болгох шаардлагатай нь харагддаг. “Таван толгой”, “Эрдэнэт” үйлдвэрийг тойрсон маргааны ихэнх нь ханган нийлүүлэх гэрээ, сонгон шалгаруулалттай холбоотой байна. Борлуулалтын компанийг хэрхэн сонгож байгаа нь компанийн үр ашигт нөлөөлөхүйц эрсдэл дагуулж байгаа. Тиймээс шударга өрсөлдөөнийг хангаж, түүнийгээ олон нийтэд мэдээлж байх ёстой. Мөн манай улс уул уурхайн ихэнх бүтээгдэхүүнээ экспор­ толдог. Тиймээс экспортын худалдан авалтын гэрээнүүдээ ч бас ил болгох ёстой. Гэтэл манайд маш хаалттай байна. Монгол улс ил тод байдлын санаачилгад нэгдээд 10 орчим жил боллоо. Үүний үр дүнд компаниудын татварын мэдээллийг харж чаддаг болсон. Одоо худалдан авалт болон хөрөнгө оруулалтын гэрээнүүдийг ил гаргах ёстой. өнөөдрийн байдлаар “оюу­ толгой”-н хөрөнгө оруулалтын гэрээнээс бусад нь далд байгаа шүү дээ.

-Уул уурхайн салбарын засаглалыг сайжруулахын тулд Баялгийн сантай болох санал УУХҮЯ-наас гаргасан?

-Өмнө нь УИХ-аас ирээдүйн өв сангийн тухай хууль баталсан. Үүнтэй шинэ сан хэрхэн уял­дах нь чухал. Мөн манайд тогтворжуулалтын сан бий. Гол нь баялгаас олсон орлогоо хэрхэн үр ашигтай зарцуулж удирдах нь чухал.

-Хувь компаниудын засаглалын чанарыг хэрхэн дүгнэдэг юм бэ?

-Монгол улс олборлох үйлд­вэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгад 2006 онд нэгдсэн. Энэ бол компаниуд, иргэний нийгэм, төр гурав нийлж хэрэгжүүлдэг гурван талт харилцаа. Нэг тал нь л нэгдсэн бол бусад нь заавал хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, манай Засгийн газар уг санаачилгад нэгдсэн учраас бусад нь ч бас үүргээ биелүүлэх ёстой. Байгалийн баялаг ард түмний өмч гэж Үндсэн хуульд заасан. Тиймээс уул уурхайн баялгийг ашиглаж байгаа хэн боловч ил тод байх ёстой гэсэн чиглэлрүү олон улс орон явж байна. Манайд компанийн эздийн мэдээллийг ил болгох асуудал орхигдсон байсан. Харин татварын багц хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд уул уурхайн компаниудын эцсийн эзэмшигчийг бүртгэх тогтолцоо руу чиглэж байгаа нь сайшаалтай. Гэхдээ л ил, тод байдал нь хангалтгүй байна.

Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны мэдээлснээр өнгөрсөн онд Монгол улсын мобайл дата буюу 3G/4G хэрэглээ 51 хувиар өсчээ. Энэ нь ухаалаг гар утасны хэрэглээ манай оронд ихэссээр буйг харуулж байгаа хэдий ч дэлхийн хандлагыг харвал өөр дүр зураг ажиглагдаад байна. Дэлхийн ухаалаг гар утасны зах зээл өнгөрсөн жил есөн хувиар буурсан. Зах зээлийн дүн шинжилгээ боловсруулдаг Strategy Analytics-ийн захирал Линда Сүйгийн хэлснээр энэ нь ухаалаг гар утасны зах зээлд өмнө үзэгдээгүй хамгийн том уналт. Учир нь Хятадын зах зээлд ухаалаг гар утасны эрэлт жилийн эцсийн дүнгээр 16 хувиар буурсантай шууд холбоотой бөгөөд гол шалтгаан нь хэрэглэгчдийг алмайруулах шинэ загвар хомс, хэрэглэгчдийн гар утсаа солих давтамж холдсонтой холбоотой аж. Шинжээчдийн үзэж буйгаар ухаалаг гар утасны борлуулалт энэ жил ч дахин буурах хандлага ажиглагдаж байгаа бөгөөд зах зээлийн өсөлтийн урьдчилсан таамаг ердөө таван хувь байгаа юм.

Өнгөрсөн жилүүдийн дундаж өсөлт 14 хувь байжээ. Мөн олон улсын валютын сан өнгөрсөн мягмар гарагт гаргасан дэлхийн эдийн засгийн төлөвийн тайландаа “Ухаалаг гар утасны зах зээлийн өсөлт хязгаартаа хүрсэн” хэмээн онцолсон юм. Google компанийн дэд захирал Марио Куэрошийн хэлсэнчлэн одоо үед зургийн чанар хангалттай сайн болсон учраас гол анхаарал ухаалаг гар утасны хийж чадах “ухаалаг” зүйлсэд чиглэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, ухаалаг утас хэдийнэ хүн төрөлхтний салшгүй хэрэглээ болсон бөгөөд үүнийг дагаад хурдацтай хөгжиж буй салбар нь гар утасны аппликейшн юм. Аппликейшн буюу гар утасны хэрэглэгдэхүүн үйлчилгээ нь сүүлийн жилүүдэд бүхий л салбарт шинэ төрлийн бизнес загварууд бий болгосоор байна.

Монгол улсад л гэхэд зах зээлийг бүхэлд нь өөрчилж чадахуйц финтекүүд араасаа бий болж буйн нэг жишээ нь ЛэндМН. Үйл ажиллагаагаа эхлүүлээд ердөө 1.5 жил болж буй уг компани энэ оны нэгдүгээр улирлын байдлаар 475 сая төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллажээ. Нийт 40,456 тогтмол хэрэглэгч татаж чадсан уг аппликейшний бизнес загвар нь ердөө зээл олголтыг түргэн шуурхай, хялбар болгосон явдал. Түүнчлэн сүүлийн жилүүдэд арилжааны банкууд гүйлгээг хялбарчлах төрөл бүрийн аппликейшн санаачлаад буй. Худалдаа хөгжлийн банкны Most Money, TDBPay, голомт банкны Social Pay гэх мэт үйлчилгээ нь дийлэнх хөгжиж буй оронд тулгардаг мөнгөн гүйлгээний асуудлыг хялбараар шийдээд байгаа юм.

Финтек хөгжсөн ч төлбөрийн систем хоцрогдсон хэвээр

Хэдийгээр дотоод, гадаад мөнгөн гүйлгээ маш хурдан, хялбар болсон ч Монголд ухаалаг гар утас хэрэглэдэг болон аппликейшн хөгжүүлдэг хүн бүрт тулгардаг нэн тэргүүний асуудал нь төлбөр тооцоо хийх. Монголд аппликейшн хөгжүүлэхээр оролдож байгаа хүмүүс төлбөртэй болгох талаар санаад ч хэрэггүй. Хэрэглэгчдийн дийлэнх нь хэрхэн худалдаж авах талаар ойлголт бараг л үгүй. Жишээ нь, Android хэрэглэгчид Playstore дээр дотоодын картыг холбох боломжгүйгээс гадна олон улсын карт холбоход ч нэлээд хүндрэлтэй тулгардаг. Энэ нь эргээд аппликейшн хөгжүүлэгчдэд багагүй хүндрэл үүсгэдэг. Гэтэл энэ бэрхшээл iOS хэрэглэгчдэд төдийлэн тулгар­ даггүй. Учир нь Apple хаяг нээхэд төлбөрийн сонголт баталгаажуулах шаардлага тавигддаг. Гэхдээ iOS хэрэглэдэг хүн бүр төлбөрийн асуудлаа шийдвэрлэсэн гэвэл бас үгүй.

• Дэлхийн ухаалаг гар утасны зах зээл өнгөрсөн жил хамгийн ихээр унав.

•Олон нийт төлбөртэй аппликейшн худалдан авах хүсэлгүй, төлбөр тооцоо хийхэд хүндрэлтэй байдаг нь тулгамдаж буй асуудлын нэг.

• Мэдээлэл технологийн салбарын орлого 2017 онд 1.01 их наяд төгрөгт хүрсэн.

Гар утасны албан бус худалдаанаас шалтгаалан албан бус Apple ID нээлгэх явдал цөөнгүй. Энэ талын мэдлэг, мэдээлэл иргэдэд хомс гэхээс илүү ухаалаг гар утасны төлбөрийн систем одоо хүртэл Монголд шийдэгдээгүйтэй холбоотой юм. Арилжааны банкууд дотоодын картыг Android, iOS-той холбоод өгчихвөл монголчуудад дөхөм байхсан. Ингэснээр аппликейшнхөгжүүлэгчдэд маш том боломж олгохоос гадна банкуудад аппликейшний гүйлгээгээр орлого нэмэгдүүлэх сэдэл болж өгөх юм.

Ухаалаг гар утсанд суурилсан үнэгүй аппликейшнүүд

Гаднын орнуудад сүүлийн жилүүдэд эрчээ аваад байгаа Uber, Airbnb зэрэг хуваалцах бизнесийн загвар Монголд ч мөн хэрэгжиж эхлээд байгаа ба үүний нэг жишээ нь UBCab юм. Уг аппликейшн нь Uber-ийн адилаар такси үйлчилгээг иргэдэд ойрхон, хялбар болгосноос гадна жолоочид ч илүү үр ашигтай үйлчилгээ санал болгодог. Ердийн такси дуудлагын үйлчилгээнээс ялгаатай нь таныг авахаар ирж байгаа жолоочийн байршлыг газрын зураг дээр бодит цаг дээр харах боломжтой төдийгүй аппликейшнийг ашиглан жолоочтой шууд холбогдож болно. Үүгээр ч зогсохгүй санал гомдлын үнэлгээний систем нэвтрүүлж өгсөн нь танд үйлчилж буй жолооч шударга, харилцааны соёлтой байх шалгуур болж өгдөг байна.

Тэгвэл үүний адилаар нийтийн тээврийн сүлжээг иргэдэд ойр болгож, автобусны байршлыг газрын зургаас шууд харах боломжийг UB Smart Bus аппликейшн олгодог. Автобусны буудлын байршил, маршрутаас эхлээд үнэ төлбөр зэрэг шаардлагатай бүхий л мэдээллийг гар дороос авах боломжтой юм. хэрэв дээр дурдагдсан асууд­лыг шийдвэрлэж чадвал Tempo, Dynamics Business Analyzer зэрэг хурдан бөгөөд жижиг гүйлгээ шаардлагатай хуваалцах биз­ несүүд цаашид Монголын зах зээлд нэвтрэх боломжтой болох юм. Мөн бас нэг таатай мэдээ дуулгахад, мэдээлэл техно­ логийн салбарын орлого 2017 онд 1.01 их наяд төгрөгт хүрсэн бол уг салбарт хийгдэж буй хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 173.2 тэрбум төгрөг. Үүний дийлэнх нь буюу 71.92 хувь нь дан ганц үүрэн холбоонд чиглэсэн байна. Хэдийгээр аппликейшн хөгжүүлэлтийн салбарт Монгол улс туршлага нимгэн ч дээр дурдсанчлан амжилттай ажиллаж буй гаднын бизнес загварыг дотоодын зах зээлд тохируулан нэвтрүүлж чадвал уг салбараас хүртэх өгөөж чамгүй их байх болно.